Als je de meeste mensen vraagt wat ze
van de voormalige DDR weten, zullen ze over het algemeen komen met de Berlijnse
Muur, de ontsnappingspogingen naar het Westen, misschien de luchtbrug naar
Berlijn, en natuurlijk de scènes die de wereld over gingen toen de Muur in 1989
uiteindelijk viel. Veel andere herinneringen zullen er niet overgebleven zijn.
Toch was het omverwerpen van de Muur in 1989 niet de eerste opstand in de DDR.
Al in 1953 kwamen de arbeiders in wat ook wel Oost Duitsland werd genoemd, in
opstand. Een opstand die vanuit een economisch oogpunt begon, maar die al snel
tot iets heel anders uitgroeide. Daarom kijken we vandaag naar een gebeurtenis
die eigenlijk het zaad strooide van waaruit de opstand van 1989 uiteindelijk
werd geboren.
Terug dus naar 1953, acht jaar na het
einde van de Tweede Wereld Oorlog. In de DDR leek van buiten eigenlijk geen
vuiltje aan de lucht. Het land werd geregeerd door de Duitse Socialistische
Eenheidspartij (SED), onder leiding van Walter Ulbricht, een
samenwerkingsverband van de KPD en de SPD. De veiligheid lag nog steeds in
handen van het Sovjet leger dat in groten getale in de DDR aanwezig was.
Immers, de klassenvijand, de BRD en de Amerikaanse bezetters in het westen,
waren niet ver weg. Economisch zag het er echter niet zo best uit, er waren
ondermeer nog steeds bonkaarten omdat voedsel schaars was, met als resultaat
dat veel mensen probeerden naar de zogenaamde Westzone te komen. Zonder de
economische hulp van de Sovjet Unie zou de DDR toen al in grote problemen zijn
gekomen. De SED was vastbesloten om de problemen op te lossen, zodat het
allemaal beter zou gaan. In 1952, een jaar eerder dus, werd besloten dat “het
socialisme planmatig zou worden opgebouwd”. Er moesten volksbedrijven en productiegemeenschappen
worden opgezet of gevormd, om de economie en het land zelf op een betere basis
te plaatsen. Verder zouden er meer militaire controles komen om de scheiding
tussen oost en west te verstevigen. Harde maatregelen dus, die in veel kringen
niet populair waren.
De meeste van deze zaken werden door
de burgers aangehoord, zonder een echte reactie. Echter, in het pakket waren
ook afspraken gemaakt over een zogenaamde “normverhoging” (gestelde
arbeidsdoelen), wat in de praktijk betekende dat de lonen stevig gekort zouden
worden, omdat de normen niet haalbaar waren. Veel arbeiders zouden er zelfs 10%
in loon op achteruit gaan. Nu waren de lonen al niet hoog, en een verdere
korting zou de arbeiders dus zwaar treffen. Intussen werd het 1953, en in maart
overleed Stalin, wat veranderingen en verschuivingen veroorzaakte. De Sovjet
Unie liet de SED op een bijeenkomst in Moskou weten dat de harde lijn niet echt
noodzakelijk was. Veel belangrijker was het om de stroom van mensen die naar
het westen wilde in te dammen. Om deze nieuwe koers te bespreken en knopen door
te hakken werd er van 9 tot 12 juni een SED Partijconferentie gehouden. Veel
van de maatregelen werden geschrapt, maar niet de normverhoging.
Toen dit laatste via de kranten bekend
werd, ging de onrust op 15 juni van start. In Oost Berlijn legde de
bouwvakarbeiders het werk neer en alle grote bouwprojecten kwamen stil te
liggen. De arbeiders die op het prestige project aan de Stalin Allee werkten
waren de eerste die in staking gingen. De volgende dag, de 16de
juni, gingen in Berlijn vele duizenden mensen de straat op in een gigantische
arbeidersdemonstratie. Men eiste de verlaging van de normen, maar ook vrije
verkiezingen, en het aftreden van de regering. Dat was het eerste teken dat het
protest naast economische, ook politieke ondertonen had. De SED leiding, en ook
Moskou, waren volledig door het protest verrast, hoewel de KGB de SED wel had
gewaarschuwd dat de burgers ontevreden waren. Als de SED op dat moment had
besloten om naar de arbeiders te luisteren, en de normen weer te verlagen, was
het protest waarschijnlijk meteen ten einde geweest. Deelnemers zeiden later
dat ze gewoon gehoord wilden worden, en dat men hoopte dat de leiding een
gebaar zou maken. Dan was een oplossing niet ver meer geweest. Maar de SED
leiding weigerde in eerste instantie om iets te veranderen, er was al genoeg
afgezwakt. Het originele plan bleef staan, inclusief de normverhogingen, die
vooral de bouw troffen. Nog tijdens de opstand ging de partij wel overstag, maar
toen was het al te laat.
Toen er geen onmiddellijke
toezeggingen kwamen sloeg de vlam pas goed in de pan. Overal gingen mensen,
vooral arbeiders en jongeren, maar ook boeren en middenstanders, de straat op.
Deze keer niet alleen in Berlijn, maar in de hele DDR. Er wordt gezegd dat er
in zeker 500 plaatsen actie werd gevoerd. De eisen waren overal hetzelfde;
vrije verkiezingen, verlaging van de normen en nu ook de vereniging van de
beiden Duitslanden. Het was de eerste keer sinds 1945 dat deze laatste eis zo
luid werd gehoord. De demonstraties trokken overal duizenden mensen, en in
bijvoorbeeld Dresden gingen 60.000 mensen de straat op. Ze verzamelden zich op
verschillende pleinen omdat de toeloop zo groot was. In Halle waren ook 60.000
mensen op de been, en er waren aanvallen op SED kantoren, terwijl partij
functionarissen moesten vluchten. In Magdeburg namen 40.000 mensen deel. Daar
werd de gevangenis door de demonstranten opengebroken, en 200 mensen, vooral
politieke gevangenen inclusief een behoorlijk aantal vrouwen, werden bevrijdt.
In Gorlitz en Niesky namen de arbeiders voor korte tijd de macht over. In
Berlijn, waar nu ongeveer 100.000 mensen in actie waren net als in Leipzig,
begon het spannend te worden Er braken hier en daar gevechten uit tussen de
arbeiders en de Volkspolitie. De situatie escaleerde verder toen jongeren op de
Brandenburger Tor klommen en de Sovjet vlag naar beneden haalden. Onder luid
gejuich hesen ze de Duitse vlag op de grote poort, en het Duitse volkslied werd
gezongen. Ook dat was de eerste keer sinds 1945.
Voordat we verder gaan is het
interessant om vast te stellen dat ook West Duitsland en haar Amerikaanse
overheersers, volledig door de opstand werden verrast. Er waren wat gehaaste
verklaringen in de media, en natuurlijk werden de gebeurtenissen gevolgd. Maar
van ingrijpen was geen sprake, en de hele westerse reactie had iets houterigs,
als of men niet goed wist wat er in deze situatie gedaan moest worden.
Blijkbaar bleven ook de bevelen uit Washington uit. De BRD regering vroeg nog
wel om ingrijpen van de Amerikanen, maar die negeerden deze verzoeken. Er werd
wel een oproep van de arbeiders naar de Amerikaanse RIAS zender in West Berlijn
gebracht. Vroeg in de ochtend werd de oproep uitgezonden, maar de RIAS kreeg
meteen instructies van de Amerikaanse militairen om de oproep niet te herhalen.
Men was bang voor escalaties. Als de opstand langer zou hebben geduurd, was dit
alles waarschijnlijk anders gelopen, maar op het moment van de waarheid leek de
BRD verlamd, en Washington niet geïnteresseerd.
Ook is het interessant om te kijken
wie er precies in actie kwamen in de DDR. Wat opviel was dat intellectuelen en
studenten zich niet bij de beweging aansloten. In eerste instantie waren het de
bouwvakkers geweest die in staking gingen. Maar al snel kregen zij gezelschap
van vele fabrieksarbeiders, kantoormedewerkers, vrouwen, middenstanders en in
de landelijk gebieden de boeren. De boeren hadden veel problemen als gevolg van
de regeringsmaatregelen. Ze werden in agrarische gemeenschappen gedwongen,
mochten niet verbouwen wat ze wilden, en in verschillende gevallen werden
boerderijen onteigend. Ook deze dingen werden teruggedraaid, maar ook in dit
geval was het te laat.
Nu terug naar Berlijn. Er bestaat geen
twijfel aan dat de ochtend van de 17de juni voor de opstandelingen
een succes was. De SED leiders trokken zich terug naar beveiligde gebieden,
waar ze onder bescherming van de Sovjet autoriteiten stonden, en even leek het
er op dat de stakende en demonstrerende arbeiders niet ver meer van de macht
waren. Maar in de middag van diezelfde dag zien we een heel ander beeld. De
uitzonderingstoestand werd uitgeroepen en Sovjet tanks verschenen op straat in
zowel Berlijn, Leipzig als ook andere plaatsen. De arbeiders reageerden met
stenen. Toen begon het schieten. De soldaten schoten op de menigte en er brak
paniek uit. Ook de Volkspolitie liet zich hier en daar niet onbetuigd. De inzet
van de tanks veranderde alles, en in heel korte tijd was de opstand
neergeslagen. Er waren nog overal schermutselingen, maar het resultaat stond
vast. Tijdens de schietpartijen vielen er tussen de 50 en de 100 doden. Het
ware cijfer is nooit helemaal duidelijk geworden. Honderden mensen raakten
gewond, en er waren uiteindelijk meer dan 13.000 arrestaties. Als resultaat
werden 1600 mensen veroordeeld en opsloten in de DDR of in de Sovjet Unie.
Verder werden 19 mensen door de autoriteiten doodgeschoten. Dit moest een
waarschuwing aan het volk zijn. In sommige bedrijven werd nog tot diep in juli
gestaakt, maar dat waren achterhoede gevechten. De echte strijd, die heel
plotseling was ontvlamd, was voorbij, en de opstandelingen waren verslagen.
Volgende week: de nasleep van de opstand, de gevolgen en
de lessen, met 1989 als sluitstuk.
